Theologisch Elftal Trouw, 08 mei 2021.
Het is goed dat het Humanistisch Verbond geloofsverlaters opvangt, maar er moet ook aandacht zijn voor het herstel van de band met de familie, vinden twee leden van het theologisch elftal.
Het Humanistisch Verbond heeft een platform opgericht voor mensen die de gesloten geloofsgemeenschap waarin ze zijn opgegroeid, willen of hebben verlaten.
Een actueel thema, gezien ook het boek dat Lale Gül schreef over haar jeugd in een streng-islamitisch gezin waarin ze nauwelijks vrijheid ervaarde. De Vrijdenkplaats wil deze geloofsverlaters een plek bieden waar ze in vrijheid kunnen praten, Özcan Akyol laat er in het tv-programma Vrijdenkers zes aan het woord. Zo’n Vrijdenkplaats is prima, kennelijk is dat nodig, vinden de theologen Manuela Kalsky en Mohamed Ajouaou. Maar ze hebben wel een paar kritische vragen bij.
“Openlijk breken met je geloof is in de islam zonder meer een probleem”, zegt Mohamed Ajouaou, docent islamitische theologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. “Het is zelfs zo dat andere mensen jou tot afvallige kunnen verklaren zonder dat je zelf die intentie hebt. Het verketteren van mensen is problematisch. Je ziet het ook bij Jehova’s Getuigen, daar speelt hetzelfde mechanisme. Je hoeft maar één regel niet na te leven of je wordt uitgesloten.”
“Het is heel goed dat het Humanistisch Verbond zich sterk maakt voor mensen die niet meer gelovig willen zijn, of niet meer bij een religie willen behoren, van welke gezindte dan ook”, vindt ook Manuela Kalsky, bijzonder hoogleraar op de Schillebeeckxleerstoel aan de Vrije Universiteit Amsterdam. “In Nederland is het een recht om met je geloof te breken, zonder bedreigd te worden, zoals bij Lale Gül wel gebeurt.”
Ajouaou: “Ik denk dat zij vooral afstand wil nemen van de gewoontes en de levensstijl in de islamitische gemeenschap, die benauwen haar, meer dan het religieuze. Maar het is goed dat ze hiermee naar buiten komt. Het houdt mensen een spiegel voor. Is het echt zo erg, gebeurt dat ook bij mij? Dat kan ook een vraag zijn voor humanisten: hoe zouden zij het vinden als hun kind moslim werd, of christen? Is daar ruimte voor?”
Kalsky: “De Vrijdenkplaats wordt voor mij problematisch als die tegen religie of tegen geloofsgemeenschappen wordt gebruikt. Ik vrees dat mensen dan gaan zeggen: kijk eens hoe onderdrukkend religie is, religie is achterhaald, het is schadelijk voor de volksgezondheid. Ik wil zowel respect voor mensen die eruit stappen, als voor mensen die erin blijven, en die hun geloof niet ervaren als negatief of onderdrukkend. Er is een grijs gebied, het is niet dat het een slecht is en het ander goed. De werkelijkheid is complexer.”
Ajouaou: “Dat is zo. Maar ik ben er niet zo ongerust over dat religie hiermee in een kwaad daglicht wordt gesteld. Dat zal wel meevallen. We kennen het geluid dat religie alleen maar achterlijk is. Dat is maar een mening. De praktijk is anders, binnen religie is ook ruimte om vrij te denken. Daarom maak ik wel bezwaar tegen dat woord vrijdenken. ‘Vrijdenker’ is een algemeen woord, het betekent niet dat religieuzen niet vrij kunnen denken. Gelovigen kunnen net zo goed vrijdenkers zijn als humanisten. ”
Kalsky: “Ja, en geloofsverlating moet ook niet geframed worden alsof dat alleen maar in orthodoxe groepen voorkomt. Dé orthodoxie bestaat niet. Dat je vanuit de Vrijdenkplaats minder over niet-orthodoxe geloofsgemeenschappen hoort, wil niet zeggen dat het daar geen probleem is om de groep te verlaten. Met name voor vrouwen en homo’s kan het daar ook moeilijk zijn als de groep niet gericht is op emancipatie.”
Ajouaou: “Ik weet ook niet of die relatie met de orthodoxie er is. Theologisch is het grootste probleem dat twijfel niet wordt toegelaten. Dat heeft de moslimgeleerde Al Ghazali al in de elfde eeuw gezegd en dat speelt in alle religies. Conservatieve islamitische gezinnen kunnen er niet mee omgaan als hun kinderen gaan twijfelen over het geloof. Ze raken bij voorbeeld in paniek, ze zijn bang dat ze hun kind niet in het paradijs zullen zien als die eruit stapt. Dat is emotie, maar ook gebrek aan vaardigheid om met twijfel om te gaan.
“Het is aan mensen zelf hun keuze te maken. Het is de kunst om ruimte te laten. Als die er niet is, zal de Vrijdenkplaats een alternatief zijn.”
Kalsky: “Het zou mooi zijn als er in geloofsgemeenschappen ruimte is voor verscheidenheid, voor verschillen. Er wordt vaak onvoldoende geluisterd naar kritische stemmen van binnenuit. Als je te veel kritische vragen stelt in een gemeenschap die bang is de eigen identiteit te verliezen, word je eruit gezet. Maar als je alleen op eenheid bent gericht, dan ben je bezig met geweld. Verscheidenheid is een veel democratischer concept. In een democratische gemeenschap die de kerk hopelijk wil zijn, gaat het erom verschillen te respecteren. De ellende van mensen die het Humanistisch Verbond opvangt, komt doordat men intern de verschillen niet toelaat.”
Ajouaou: “Het gaat erom met zo weinig mogelijk pijn de verschillen te overbruggen. Misschien verlies je het op religieus niveau, maar kun je de relatie wel behouden op gezinsniveau. Bij het platform moet het er ook over gaan wat er nodig is om deel te blijven van het sociale systeem waarin mensen leven. Als dat niet gebeurt, is dat onbevredigend.”
Kalsky: “Ja, dat moet ook aan de orde komen. Zoek je ook het gesprek met diegenen die bij de persoon horen, maar die misschien orthodoxer zijn? Je moet keuzemogelijkheden aanbieden, mensen helpen bij hun zoektocht wat ze willen. Dat is belangrijk. Je wil toch niet dat ze later spijt krijgen dat ze de band met de omgeving te rigoureus of te snel hebben doorgesneden.”
BRON: Trouw